Maliye Nazırı Cavid Bey

Cavid Bey Batı ülkelerinin “Türkiye’de rakamlardan anlayan tek adam” diye bahsettiği İttihat ve Terakki’nin maliye nazırıdır. [1] Birinci Dünya Harbi’nin kaybedilmesinden sonra diğer İttihatçı arkadaşlarıyla beraber yargılanmıştır. Mustafa Kemal’e düzenlenen İzmir suikast girişimine iştirak ettiği gerekçesiyle İstiklal Mahkemelerince idam edilmiştir. Oysa Cavid Bey’in ne İzmir suikastiyle ne de Birinci Dünya Harbi’ne girmemizle bir alakası vardır. Suikast girişimine katıldığı münasebetiyle olağanüstü hâl mahkemesine çıkarılmıştır. Mahkeme başkanlığını -hukukçu olmamasına rağmen- Ali Çetinkaya yapmıştır. O sormuş, Cavid Bey cevap vermiştir:

-----------------------------------

- İkinci seçimin yapılacağı sırada evinizde yapılan toplantılarda İttihatçılarla ne konuştunuz?

+ Kara Kemal Bey, Mustafa Kemal Paşa ile görüşmüş. Paşa hazretleri, İttihatçıların ne yapacaklarını sormuş. O da bu konuda bir şey söyleyemeyeceğini, arkadaşlarıyla görüşmesi gerektiğini, ancak o zaman cevap verebileceğini söylemiş.

- Sonra?

+ Bunun üzerine sırf Gazi Paşa’nın arzusunu yerine getirerek bekledikleri cevabı verebilmek için toplanıldı.

- Nerede toplanıldı?

+ Benim evimde.

- Tespit edelim: Nasıl toplandınız? Kimler vardı? Neler konuştunuz? Kaç toplantı yaptınız?

+ İki defa toplanıldı. Bu toplantılarda Kara Kemal’in Gazi Paşa ile görüşmesi konuşuldu. İttihatçılar olarak seçimlere girip girmeme konusu geçti. Bunu Gazi Paşa’ya arz edecektik. “Gönlü olmayanlar emrinizdedir” diyecektik.

- Başka ne görüştünüz?

+ Parti programını.

- Evinizde toplantılar yaparak komite halinde mi çalıştınız?

+ Bir defa İttihatçıları toplayan ben değilim. Kara Kemal çağırdı. Ben de kapımı yüzlerine kapatamazdım.

- Neden sizin evde toplanıldı?

+ Daha rahat, daha sakin.

- Yani gizlice bir komite!

+ Ne münasebet, herkesin gözü önündeki bir ev.

- Şükrü, Kara Kemal, Canbulat bir yol tutturuyorlar. Parti için faaliyete geçiyorlar ve siz haberdar olmuyorsunuz?

+ Beyefendi, haberdarım. Fakat işte o kadar. Katiyyen alakadar değildim.

- Ama Kara Kemal Bey ile sık sık görüşüyordunuz.

+ Bundan ne çıkar? Eski bir dost. Evime gelir, onun gibi konuştuğumuz başka dostlarım da var.

- Cavid Bey... şunu iyi bilin ki İstiklal Mahkemesi şahsi kanaatlerine göre hüküm verir. Sizin bu ifadeleriniz şahsımızı ikna etmemiştir.

-----------------------------------

İstiklal Mahkemesi Başkanı Ali Bey niyetini henüz mahkeme başında belli etmiştir. İstiklal Mahkemesi kanıtlara göre değil, şahsi kanaata dayanarak hüküm verecektir. Cavid Bey, kendisine isnat edilen suçu öğrendiği gün karısına şu mektubu yazmıştır: “Bütün kanıt, Kara Kemal Bey’in arkadaşı olmamdan ibaret kalıyordu. Pamuk ipliğinden daha ince olan bu delil ile 20. asırda olağanüstü bir mahkeme tarafından mahkûm edilişimi aklım almıyor. Ben en müthiş düşmanıma, hayatıma kastetmiş kimselere karşı bile bu delillerle hüküm veremem!” [2]

Mahkemede yalnızca İzmir suikasti görülmemiş, İttihatçıların devri, o devrin sorumluları ve suikaste karışanlarla doğrudan bir alakası olmayan muhalif Terakkiperveciler de yargılanmıştır. [3] Mahkeme tam bir siyasi dava haline bürünmüştür. Mustafa Kemal Abdülhamit’i darbeyle indiren İttihatçılardan çekinmiştir. Bizzat kendisi de İttihatçı olduğundan [4] onların neler yapabileceğini en iyi o bilmektedir. Hatta meşhur bir sözü vardır: “Bir İttihatçı iyi dosttur, iki İttihatçıdan korkulur, üç İttihatçı için ise iktidarı almaktan başka tatmin yolu yoktur.” [5] Dolayısıyla kararlar peşinen verilmiştir. [6] Suikast unutulmuş, sorgu ve savunmalar İttihatçılar üzerinde yoğunlaşmıştır. Cavid Bey, Osmanlı’yı Birinci Dünya Savaşı’na sokmakla suçlanmıştır. Oysa aynı Cavid Bey, Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’na girmesine karşı olduğu için 5 Kasım 1914 yılında görevinden istifa etmiştir. [7] Mahkemede kendisini şöyle savunmuştur:

-----------------------------------

+ Hâkim efendiler... bu memlekette, millet mukadderatına vaz-ı yed etmişlerin (dahil olmuşların) içinde harp mesuliyeti olmayan üç kişi varsa bunlardan birisi benim. Bu memleketin, harbin müthiş kâbusu altına girmemesi için üç ay geceli gündüzlü çalıştım, tepindim, uğraştım. Harbin mesuliyetinden bana isabet edecek hiçbir vicdan payı yoktur. Harbe girildiği gün, nasıl girildiğini gördüğümden itibaren, mukavemet ve mücadele kapısı açtım. Harp açanlara; “Mısır’ı alacağız” diyenlere şöyle söyledim: “Mısır’ı alıp da ne yapacaksınız? Bizim elimizde biri Irak, biri Adana olarak iki Mısır var. Bunlar harabe ve virane halde dururken üçüncü Mısır’ı buna katmak için mi harp edeceksiniz?

(...)

Bu memleketin malik olmadığı şey insandır. Harp sahalarında telef olacak yüz binlerce Türk’ü düşünmüyor musunuz? Ve bunların kaybını karşılayacak hangi zafer, hangi muvaffakiyet olabilir? Sualini sordum. Fakat bütün bu suallerim cevapsız kaldı. Karşımdaki adamların vatansızlıklarından değil -haşa- Kuran’a iman ettikleri kadar Almanya’nın zaferine iman ettiklerinden dolayı suallerim cevapsız kaldı. Kalbim parçalanarak arkadaşlarımdan ayrıldım. İstifa ettim. Bu benim için çok ağır bir şeydi. İttihat ve Terakki’nin hemen hemen teşekkülünden beri birlikte çalıştığım insanlardan, Meşrutiyet’in ilanından sonra aynı bayrağın altında en mukaddes fikirleri müdafaa ettiğimiz arkadaşlardan ayrılıyordum.”

Cavid Bey savunmasını yaparken salonda çıt çıkmamıştır. Parlak ve edebi üslubu ile yaşamını anlatmış; Maliye Bakanı olarak aldığı kararları ve gerekçelerini açıklamıştır. Ali Çetinkaya, Cavid Bey’i Kara Kemal ile evinde gizli toplantılar yapmakla suçlanmıştır. Cavid Bey o günlerde kulaktan kulağa yayılan savunmasında kendisini şöyle savunmuştur:

+ O gizli teşkilat tarafından verilen suikast kararında katiyen malumatım yoktur. Bir insanın bir şeyler yaptığını ispat etmesi gerekir. Ben bir şey yapmadığımı nasıl ispat edebilirim? Bütün hayatımda, hiç kimseye karşı -hatta en müthiş düşmanlarıma bile- şiddet kullanmadım. Kullanılmasına da hiçbir zaman razı olmamış, taraftar olmamış bir insanım. Hiçbir hareketimde, hiçbir konuşmamda, hiçbir yazımda şiddet yoktur.

- Kara Kemal ile alakanız nedir?

+ Kara Kemal bir gün tekrar iktidara gelmeyi ve arkadaşlarını iktidara getirmeyi düşünüyordu. Bendenizin İstanbul’a gelişinden 5-6 ay önce bu işlere başlamıştı. Bunların hiçbirinde benim alaka ve irtibatım yoktur. Hiçbir zaman Kemal Bey’i siyaset yapmak ve muhalefete geçmek için katiyyen teşvik etmedim. En nihayetinde benim kudretim nedir ki Kemal Bey’i teşvik ve ikna edeyim? Asıl kuvvet, kudret, para, şirketler, adamlar, Kemal Bey’in elindeydi. Bunlar benden yardım istemezdi, ihtiyacı da yoktu.

- Kara Kemal, suikast planından söz açmış mıydı?

+ Hayır. Size bütün mukaddesatım namına yemin ederim ki bana bu teşebbüsten bahsetmemişlerdir. Hiçbir şeyden haberdar değilim. Masumum, bigünahım. Hem niçin yapacağım? Siz kendiniz de kabul edersiniz (Ali Çetinkaya da eski İttihatçılardan olduğu için böyle söylüyor) ilk gününden itibaren siyasete girmek istemedim. Milletvekili olmak istemedim.

Ali Çetinkaya, Cavid Bey ile İsmail Canbulat’ın daha önceleri mektuplarında suikasti planladıklarını iddia etmiştir. İki isim de bu iddiayı şiddetle reddetmiştir. Fakat bu mektuplar bir türlü bulunamamıştır. Olayın üzerinden 80 yıl geçtikten sonra bu mektupların bulunması Murat Bardakçı’ya nasip olmuştur. [8] Yazışmalarda suikaste dair hiçbir emare olmadığı seneler sonra anlaşılmıştır.

Cavid Bey’in sorgusu sırasında elinin cebinde olması Ali Çetinkaya’yı kızdırmış ve kendisine hakarette bulunmasına neden olmuştur. Ali Bey bununla da yetinmeyip “ben seni şimdi asmam da ne yaparım!” diyerek tehdit etmiştir. [9] Mahkemenin sonuna gelinmiştir. Cavid Bey’in sonraları bir hitabet şaheseri olarak nitelendirilecek savunması şöyle son bulmuştur:

+ Muhterem hakimler... ağır bir cürümle suçlanmış olarak, altmış üç gündür adaletinizin emriyle mevkuf (tutuklu) bulunmaktayım. Hiçbir zevke tutkun değilim. En sıradan zamanlarda bile hayatımın düzeni herkesin malumudur. Böyle şeyler benim hayatımda hiçbir zaman yer almamıştır. Bir partinin başına musallat olan haşarat, yaptıklarının sorumluluğunu hem partilerine hem de millete çektirir. Hayatta kâğıt değil, milyonlarca altın ile oynayan benim gibi bir adamın dahi bugün dikili bir taşı yoktur. Şimdi karar sizin ve yüksek heyetinizindir. Vereceğiniz karar, mesut zamanlarınızda bir soru işareti şeklinde vicdanınızı rahatsız etmesin. Sözlerime inanmış iseniz, pekala. İnanmamış iseniz ne yapayım, mukadderat.

-----------------------------------

Cavid Bey’in sözlerine inanılmamıştır. Bu parlak savunmanın İstiklal Mahkemesi üzerinde en ufak bir tesiri bile olmamıştır. Hayatı, ertesi gün darağacında hazin bir şekilde nihayete ermiştir. İdam cezasını duyduğunda “demek böyle... yazıklar olsun!” diyebilen Cavid Bey, ip boynuna geçirilirken “zulümdür, bu zulüm! Allah’ın laneti zalimin üstündedir.” diye bağırmıştır. Cesedi 1950’de yapılan aramalar sonucunda bulunabilmiştir. Böylelikle Türkiye, ekonomi alanında engin bilgisi ve tecrübesinden faydalanabileceği bir entelektüeli kaybetmiştir. Cavid Bey, Lozan Barış Antlaşması’nı imzalayan Türkiye delegelerinden biridir. Osmanlı’nın son dönemlerinde Liberallerinin sözcülerinden biri olmuştur. [10] İlm-i iktisat adlı eserinde [11] ekonomiye devletin müdahalesine ve korumacılığa şiddetle karşı çıkmıştır. [12] İktisat ve istatistik alanında, Avrupa’da meydana gelen gelişmeleri Osmanlı’ya aktarmıştır. Özel teşebbüsü geliştirip güçlendirmeyi amaçlayan Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası’nı kurmuştur. [13]

Zamanın Başbakanı İsmet İnönü, yıllar sonra Cavid Bey ile ilgili şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Cavid Bey’in durumu, İttihat ve Terakki’nin başta gelen şahsiyetlerinden biri olarak değerlendirilmiştir (tek suçu ittihatçı olması demeye getirmiştir). Ama ben onun şiddet hareketlerine, suikast teşebbüslerine girecek tabiatta olduğuna hiçbir zaman ihtimal vermedim.” [14] En radikal Kemalistlerden Falih Rıfkı Atay da Çankayası’nda Cavid Bey’in suçsuz olduğunu bir vicdan muhasebesi yaparak şu satırlarla anlatmıştır: “Biz, Cahit ve Cavid’in hiçbir zaman suikastçı olmayacağını biliyor ve Ankara’ya geldikten sonra da durmadan İsmet Paşa’ya baskı yapıyorduk. Cavid ve eğer onunla birlikte başka günahsızlar [15] da varsa, onların ölümden kurtulamamış olmalarına hala vicdanım yanar.” [16]

-----------------------------------

Kaynaklar:

[1] https://www.haksozhaber.net/sari-pasa-kara-cete-ve-kurt-kanunu-6381yy.htm

[2] Uğur Mumcu, Gazi Paşa’ya Suikast, Uğur Mumcu Vakıf Yayınları, İstanbul, 2006, s. 70.

[3] https://www.youtube.com/watch?v=hGTd7ZQ9KjE&t=394s

[4] https://www.youtube.com/watch?v=NBc3cF_e2y8&t=11145s

[5] Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Tarih Yayınları, İstanbul, 1980, s. 447.

[6] https://www.youtube.com/watch?v=NBc3cF_e2y8&t=1956s

[7] Ana Britannica Ansiklopedisi, 1987:412.

[8] https://www.youtube.com/watch?v=NBc3cF_e2y8&t=6617s

[9] https://www.youtube.com/watch?v=NBc3cF_e2y8&t=1675s

[10] Metin Kunt ve Diğerleri, Türkiye Tarihi: 3, İstanbul: Cem Yayınevi, 1993, s. 215.